ورود / ثبت نام
اخبار جعلی و ساختگی اگرچه پدیده‌ای منحصر به بستر اینترنت نیست، اما با گسترش فضای مجازی و سهولت خبررسانی در بستر شبکه‌های اجتماعی افزایش یافته است.
اخبار جعلی و ساختگی اگرچه پدیده‌ای منحصر به بستر اینترنت نیست، اما با گسترش فضای مجازی و سهولت خبررسانی در بستر شبکه‌های اجتماعی گسترش و تنوع ویژه‌ای یافته و دسته‌بندی‌های مختلفی برای آن ارائه شده است. به طور خاص دو دسته‌بندی «انگیزه از انتشار» و «نوع دستکاری» مورد توجه است:
انگیزه انتشار
اخبار ساختگی از حیث «انگیزه انتشار»، به سه نوع تقسیم می‌شود:
اطلاعات دروغ (Disinformation)
اخبار و اطلاعات از اساس غلط که به صورت عامدانه و به قصد تخریب و آسیب‌زدن به یک فرد، گروه، سازمان یا کشور ساخته و منتشر می‌شود. برای مثال انتشار خبر استخدام پسر یک نامزد انتخابات در شرکت الف به سفارش پدرش، در حالکیه نامزد مذکور پسر ندارد یا اصلا چنین شرکتی وجود ندارد.
اطلاعات نادرست (Misinformation)
نوعی از اخبار و اطلاعات است که اگرچه غلط است اما منتشرکننده آن نیت و قصد بدی از انتشار آن نداشته و آسیبی هم به کسی نمی‌رساند. البته اینگونه اخبار عموماً آمیخته به سوگیری، خرافات یا نتایج علمی ساده‌انگارانه است و از اینرو در دسته «شبه‌علم» نیز قرار می‌گیرد؛ برای مثال «ویژگی‌های شخصیتی متولدین هر ماه» یا «درمان سرطان با تخمه هندوانه».
اطلاعات مغرضانه (Malinformation)
این نوع از اخبار و اطلاعات اگرچه صحیح بوده و واقعیت دارند و به ظاهر قصد تخریب ندارند اما به صورت هدفمند و سازمان‌یافته در موقعیت‌های زمانی خاص منتشر می‌شوند تا به شخص یا گروهی ضربه بزنند؛ برای مثال، هر وقت حادثه‌ای رخ می‌دهد، تعداد زیادی عکس و ویدیو از حوادث گذشته که ارتباطی با حادثه جدید ندارند، منتشر می‌شود. افراد زیادی به اشتباه فکر می‌کنند که این تصاویر به حادثه جدید مربوط است و در نتیجه، واکنش‌های بدی هم ایجاد می‌شود.
یا خبرنگاری برای سرپوش‌گذاشتن روی یک مسئله که مورد توجه قرار گرفته است، اخبار درست دیگری را با جزئیات بیشتر بزرگنمایی می‌کند تا به آن خبر مورد نظر کمتر توجه شود.
نقیضه‌گویی (Parody)
گونه دیگر اطلاعات نادرست، محتواهایی غلطی هستند که حامل دروغ بزرگی هستند و بیشتر جنبه سرگرمی دارند اما ممکن است توسط بسیاری از کاربران ناآشنا باور و دست‌به‌دست می‌شود. برای مثال برخی کاربران عادی در شبکه‌های اجتماعی حساب‌های کاربری جعلی به نام بازیگران و ورزشکاران معروف راه‌اندازی کرده و اقدام به انتشار محتوای نقیضه در آنها می‌کنند.
نوع دستکاری
علاوه‌براین اخبار جعلی از حیث نوع دستکاری نیز قابل تقسیم‌بندی‌اند:
محتوای نامرتبط (False Connection)
محتوای خبری است که عنوان آن با متن آن بی‌ارتباط است و یا عنوان به ظاهر درستی دارد اما به کمک مقدمه‌چینی یا استفاده از تصاویر نامربوط سعی دارد موضوعاتی را به هم ربط دهد. برای مثال خبری با عنوان «وام جدید برای متقاضیان مسکن» که بعد از کلیک روی آن متوجه می‌شوید درباره وام مسکن در کشور ترکیه است و یا خبر «نقش طارمی در گل رونالدو به فرانسه» که سعی کرده بازی کردن طارمی در لیگ پرتغال را به گلزنی مهاجم این کشور به تیم ملی فرانسه ارتباط دهد.
قصد رسانه‌ها از انتشار اینگونه اخبار گرفتن کلیک و بازدید بیشتر است. از اینرو نباید فریب تیترها را خورد و براساس آنها قضاوت کرد.
محتوای دستکاری شده (Manipulated content)
محتوایی که بخشی از آن حذف یا ویرایش شده است؛ مثل صحبت‌های تقطیع شده یک سخنران مذهبی یا نقل قول ناقص جملات یک ورزشکار در تیتر مصاحبه یا حذف توضیحات مقدماتی یک فرد مسئول در بازنشر مصاحبه تلویزیونی وی یا تصاویر ویرایش شده از یک راهپیمایی.
البته تقطیع و دستکاری در محتوا محدود به متن نیست و ایجاد تغییرات یا برش تصویر به منظور نسبت دادن آن به شخص یا مکان خاص نیز از موارد رایج اخبار جعلی در اینترنت است.
محتوای غلط کاملا ساختگی (Fabricated content)
در این حالت محتوای خبر کاملاً ساختگی و دروغ است اما با ارائه در قالب ظاهر رسمی یک خبرگزاری یا شبکه تلویزیونی باورپذیر می‌شود؛ مثل درج لوگو، نام و شکل ظاهری یک خبرگزاری روی تصویر خبری یا ویدیوهای «دیپ‌فیک» (Deep Fake) که با هوش مصنوعی از افراد ساخته می‌شوند.
مواجهه با محتوای جعلی
انتشار اخبار جعلی و اثرات آن بر منحرف کردن افکار عمومی، خصوصاً بعد از حواشی انتخابات ریاست جمهوری سال ۲۰۱۶ آمریکا، به موضوع جدی در سطح حاکمرانی کشورها تبدیل شده است و دولت‌ها را وادار به تصویب قوانین و مجازات‌هایی برای مقابله با انتشار اینگونه اطلاعات کرده است. برای مثال اتحادیه اروپا رسانه‌های اجتماعی فعال در این قاره را ملزم به تعدیل محتوا و حذف مطالب جعلی سیاسی از پلتفرم‌ها نموده است.علاوه‌براین گسترش هوش‌های مصنوعی «مدل زبانی» باعث شده است نگرانی درباره تولید اخبار ساختگی یا ارائه اطلاعات غلط و دارای سوگیری بیش از پیش افزایش یابد و شکایت‌های متعددی از توسعه‌دهندگان چت‌بات‌های هوش مصنوعی در این زمینه صورت گیرد.
با اینوجود، به نظر می‌رسد همچنان مهم‌ترین عامل بازدارنده در نشر اینگونه اخبار، تفکر نقادانه کاربران و افزایش سواد خبری آنها باشد. لذا اقدامات زیر در مواجهه با محتوای وب توصیه می‌شود:
قضاوت نکردن درباره اخبار از روی تیتر
بسیاری از پایگاه‌ها و کانال‌های خبری برای گرفتن کلیک و بازدید بیشتر یا اثرگذاری بر ناخودآگاه مخاطبان، تیتر و تصویر شاخص خبر را مهندسی و دستکاری می‌کنند. به طوریکه برداشت اولیه از آن متفاوت از محتوای واقعی خبر است. از اینرو ضروریست محتوای اخبار به صورت کامل باز و بررسی شوند.
تحقیق و جستجو درباره صحت محتوا، منبع و تصاویر
در اخبار و محتواهای اطلاع‌رسانی یا آموزشی موجود در وب، ادعاهای مختلفی صورت می‌گیرد. ضرورت دارد که کاربران پیش از هر اقدامی، حتماً نسبت به جستجو درباره صحت محتوای خبر در سایر پایگاه‌ها و همچنین اصالت و درستی منبع ذکر شده در خبر بپردازند.
در کنار این، جستجوی معکوس تصاویر منتسب به حوادث یا وقایع می‌تواند مانع از افتادن به دام محتوای جعلی شود.
عدم نشر محتوای جعلی
کاربران تا پیش از اطمینان یافتن کامل از صحت خبر، به هیچ عنوان نباید محتوا را نشر و برای دیگران بازارسال کنند. در غیر اینصورت ممکن است ناخواسته در گناه شکل‌گیری سیلی از محتوای جعلی شریک شوند.
ضمن اینکه باید به خاطر داشت، تکذیب خبر هیچ موقع نمی‌تواند به اندازه خودِ خبر اثرگذار باشد و در شبکه پیش برود. از اینرو پیشگیری از انتشار محتوای جعلی بسیار موثرتر است.
گزارش محتوا
مسئله انشتار محتوای جعلی، توهین‌آمیز یا غیرقانونی در بستر وب و رسانه‌های اجتماعی، یک چالش جهانی است. از اینرو در اغلب رسانه‌های اجتماعی سازوکاری برای گزارش محتوای مجرمانه تعبیه شده است.
کاربران می‌توانند در صورت مواجهه با اینگونه مطالب، نسبت به گزارش آنها به صاحبان پلتفرم یا نهادهای نظارتی (بخش گزارش‌های مردمی سایت گرداب یا سازمان اطلاعات فراجا، سپاه و وزارت اطلاعات) اقدام کنند.